Msza C-dur op. 86 powstała w 1807 roku na zamówienie księcia Mikołaja II Eszterházy. Jej prawykonanie odbyło się 13 września tego samego roku pod dyrekcją kompozytora w Bergkirche w Eisenstadt.
Każdego roku książę Mikołaj II zamawiał mszę u znanego kompozytora, która uświetniała uroczyste nabożeństwo odprawiane w dniu imienin jego żony, księżnej Marii Hermenegildy. Z tej okazji Haydn, wieloletni kompozytor dworu Eszterházych, napisał sześć swoich ostatnich mszy. Zamówienie otrzymywał m.in. J.N. Hummel, a pod koniec 1706 roku wyróżniono nim Beethovena. Kompozytor zajęty wówczas pracą nad V Symfonią przyjął zobowiązanie z półrocznym opóźnieniem (dołączył także list od swego lekarza z poświadczeniem, że był chory) pisząc, że czyni to z bojaźliwością, gdyż książę jest przyzwyczajony do „niezrównanych dzieł wielkiego Haydna”. Msza, komponowana równocześnie z VI Symfonią „Pastoralną”, została chłodno przyjęta. Pierwszy biograf Beethovena, Schindler, przytacza dwuznaczne słowa księcia po jej prawykonaniu: „Ależ, mój drogi Beethovenie, cóż to znowu Pan zrobił?” Urażony kompozytor szybko opuścił dwór w Eisenstadt i wycofał pierwotną dedykację. Msza wydana została dopiero po pięciu latach, w 1812 roku, i zadedykowana została jednemu z protektorów Beethovena, Księciu Ferdynandowi Kinsky`emu, który przyczynił się do jej publikacji.
Krytyczną ocenę pierwszej z dwóch mszy Beethovena zweryfikowały dopiero pokolenia następne. Doceniono jej mistrzowską formę połączoną z głębią religijnego odczytania tekstu. W generalnej strukturze dzieła widoczne podążanie za wzorami wielkich poprzedników przełamywane jest nowymi i oryginalnymi rozwiązaniami. Należą do nich m.in.: rozpoczęcie Kyrie przez głosy basowe chóru bez akompaniamentu instrumentalnego, czy fragment Sanctus, w którym chórowi towarzyszą wyłącznie kotły. W całym dziele głosy wokalne wyraźnie dominują nad partiami instrumentalnymi. Kwartet solistów ściśle współdziała z chórem tworząc w nieustannych dialogach kontrasty kolorystyczno-dynamiczne. Żaden z fragmentów Mszy nie został też opracowany jako solowa aria. Te indywidualne cechy dzieła wynikają z odczytywania tekstu mszy na sposób dramatyczny i przekładaniu niuansów treści poprzez dobór odpowiedniego wyrazu muzycznego. „Sądzę, że potraktowałem tekst w sposób wcześniej niespotykany” pisał do wydawców Beethoven domagając się zamieszczenia niemieckiego tłumaczenia tekstu mszy i w tym upatrując brak zrozumienia swoich intencji. Język muzyczny dzieła w pełni reprezentatywny dla środkowego okresu twórczości kompozytora niesie w sobie zapowiedź rozwiązań, które dojdą do głosu w pisanej piętnaście lat później Missa solemnis.
Kyrie (Andante, C-dur), o zgodnej z tradycją formie repryzowej, wprowadza seraficzny nastrój podkreślony subtelną instrumentacją, z której wyłączone zostały flety, trąbki i kotły.
Majestatyczne okrzyki chóru rozpoczynają Glorię i wyznaczają uroczysty nastrój jej fragmentów skrajnych (Allegro, C-dur). Wyciszony fragment środkowy (Andante, f-moll) z tekstem Qui tollis pecata mundi jest błagalną modlitwą śpiewaną przez kwartet solistów i kontynuowaną przez chór. Nastrój początkowy powraca wraz z rozbudowaną chóralną fugą Quonima tu solus Sanctus.
Centralne Credo jest najbardziej wizjonerską częścią cyklu. Jego dramatyczna narracja muzyczna obfituje w nagłe zwroty wyrazowe wynikające z podążania za tekstem i uwydatniania jego obrazowo-symbolicznych znaczeń. Fragment pierwszy (Allegro con brio, C-dur) jest pełnym siły i pewności wyznaniem wiary intonowanym przez chór. Łagodny i spokojny śpiew solistów rozpoczyna skontrastowany fragment drugi (Adagio, c-moll) ze słowami Et incarnatus est opisującymi cud wcielenia. Zostaje on przerwany lamentem chóru – Crucifixus – przypominającym wydarzenia pasji. Gwałtowną zmianę nastroju wprowadza bas solo – Et resurexit – rozpoczynający fragment trzeci (Allegro, C-dur). Radosno-triumfalny charakter towarzyszy tu opisowi Zmartwychwstania i Wniebowstąpienia. Zgodnie z tradycją część zamyka fuga na słowach et vitam venturi (Vivo, C-dur) ukazująca wiarę w życie wieczne.
Delikatny wstęp instrumentalny rozpoczyna Sanctus (Adagio, A-dur), którego łagodny ton podejmuje następnie chór a capella. Impulsywny fragment Pleni sunt coeli (Allegro) prowadzi do fugata Osanna. Jego narrację przerywa wejście solistów a cappella intonujących tekst Benedictus (Allegretto, F-dur). Liryczny śpiew kwartetu solowego wspierany dopowiedzeniami chóru przywraca nastrój początkowy. W zakończeniu podjęte zostaje radosne fugato Osanna chóru (Allegro, A-dur).
Błagalna modlitwa chóru Agnus Dei (Poco andante, c-moll) przechodzi w pełen wiary i nadziei dialog solistów z chórem na słowach dona nobis pacem (Allegro, C-dur). W chóralnej kodzie (Andante) powraca materiał muzyczny części wstępnej, Kyrie, tworząc muzyczną klamrę cyklu.
Ewa Siemdaj
Kyrie
Kyrie eleison.
Christe eleison.
Kyrie eleison.
Gloria
Gloria in excelsis Deo.
Et in terra pax hominibus bonae voluntatis.
Laudamus te.
Benedicimus te.
Adoramus te.
Glorificamus te.
Gratias agimus tibi propter magnam gloriam tuam.
Domine Deus, Rex caelestis, Deus Pater omnipotens.
Domine Fili unigenite, Iesu Christe.
Domine Deus, Agnus Dei, Filius Patris.
Qui tollis peccata mundi, miserere nobis.
Qui tollis peccata mundi, suscipe deprecationem nostram.
Qui sedes ad dexteram Patris, miserere nobis.
Quoniam tu solus Sanctus.
Tu solus Dominus.
Tu solus Altissimus, Iesu Christe.
Cum Sancto Spiritu, in gloria Dei Patris.
Amen.
Credo
Credo in unum Deum.
Patrem omnipotentem,
factorem caeli et terrae,
visibilium omnium et invisibilium.
Et in unum Dominum
Jesum Christum,
Filium Dei unigenitum,
Et ex Patre natum ante omnia saecula.
Deum de Deo, lumen de lumine,
Deum verum de Deo vero.
Genitum, non factum,
consubstantialem Patri:
per quem omnia facta sunt.
Qui propter nostram salutem
descendit de caelis.
Et incarnatus est de Spiritu Sancto
ex Maria Virgine:
Et homo factus est.
Crucifixus etiam pro nobis sub Pontio Pilato:
passus, et sepultus est.
Et resurrexit tertia die,
secundum scripturas.
Et ascendit in caelum:
sedet ad dexteram Patris.
Et iterum venturus est
cum gloria judicare vivos et mortuos:
Cujus regni non erit finis.
Et in Spiritum sanctum Dominum,
et vivificantem:
Qui ex Patre, Filioque procedit.
Qui cum Patre, et Filio simul adoratur,
et conglorificatur:
Qui locutus est per Prophetas.
Et unam, sanctam, catholicam et apostolicam Ecclesiam.
Confiteor unum baptisma
in remissionem peccatorum.
Et expecto resurrectionem mortuorum
Et vitam venturi saeculi.
Amen.
Sanctus
Sanctus, Sanctus, Sanctus,
Dominus Deus Sabaoth.
Pleni sunt coeli et terra gloria tua.
Hosanna in excelsis.
Benedictus
Benedictus qui venit
in nomine Domini.
Hosanna in excelsis.
Agnus Dei
Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis.
Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis.
Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona nobis pacem