W chwili, gdy zdecydował się skomponować Pasję miał Krzysztof Penderecki lat nie wiele ponad trzydzieści. Ostatnie pięć przyniosło mu miejsce naczelne w nurcie nowej awangardy. Stał za tym światowy sukces Trenu i spektakularne powodzenie serii dalszych partytur naznaczonych radykalnym sonoryzmem. I w tym momencie odważył się opuścić pole, na którym odniósł zwycięstwo. Ekstremalne środki wyrazu zdobyte dotychczas postanowił zużyć dla celów wyższych niż ekspresja dla ekspresji. Odważył się przy tym, równocześnie, zmierzyć z dwoma dalszymi wyzwaniami. Jako pierwszy z kompozytorów części świata rządzonej przez komunistów nie zawahał się podjąć tematu sakralnego. I jako pierwszy kompozytor wieku XX-go odważył się nawiązać do gatunku i genre’u historycznego, którego wzorzec idealny stanowiła Pasja według św. Mateusza.
Należny hołd oddał Penderecki Bachowi, na tetrachordzie b-a-c-h opierając w znacznym stopniu strukturę dzieła (jedną z dwu skal 12-tonowych). Bachowską formę pasyjnego oratorium wypełnił muzyką, w której melodyka chorału gregoriańskiego, polifonia niderlandzka i faktura weneckich chori spezzati spotkały się dla ekspresywnego współdziałania z techniką dodekafoniczną, efektami aleatorycznymi i myśleniem sonorystycznym.
Punktem wyjścia stały się słowa Ewangelii według świętego Łukasza ukazujące mękę i śmierć Chrystusa – między Ogrójcem a Golgotą – dopełnione i celnie skomentowane przez frazy wyjęte z psalmów (Miserere, In Te Domine speravi), hymnów (Pange lingua) i pieśni (Ecce lignum crucis), improperiów (Popule meus) i sekwencji (Stabat Mater). W dwu aktach i dziesięciu scenach wyraził wszystko to w sposób, który sprawia, że przy dobrym wykonaniu stajemy się wprost uczestnikami ewangelicznej opowieści. „Chodziło mi o to – wyjaśniał kiedyś kompozytor – aby nikt nie stał z boku. Każdy może być wciągnięty przez ów tłum pasyjny, turbę, która domaga się ukrzyżowania Chrystusa, podobnie jak każdego dotyczy Odkupienie”.
Pasję skomponował Krzysztof Penderecki dla uczczenia 700-lecia katedry w Münster, gdzie, w roku 1966 została wykonana po raz pierwszy. Niemal od razu wzbudziła rezonans żywy i nieustający, w sposób naturalny i trwały wpisując się w rejestr niezaprzeczalnych arcydzieł muzyki naszych czasów.
Mieczysław Tomaszewski
Krzysztof Penderecki
Passio et mors Domini nostri Iesu Christi secundum Lucam
PARS I